Οι αμερικανοί ιεραπόστολοι στη Χίο και η συμβολή τους στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ

>> Γράφει ο Γιώργος Γεωργαντής, γιατρός

Το λαμπρό πρωινό της Τετάρτης 3 Νοεμβρίου 1819, η βαριά φρεγάτα Sally Ann,  απέπλεε από το ευρύχωρο λιμάνι της Βοστώνης για να διαπλεύσει τον απέραντο Ατλαντικό, με προορισμό το λιμάνι της Σμύρνης. Μέσα είχαν επιβιβαστεί ο Plinius Fisk και o Levi Parson,δύο ιερωμένοι απόφοιτοι του περίφημου Andover Theological Seminary της Μασαχουσέτης, μιας προτεσταντικής θεολογικής σχολής. Είχαν γεννηθεί και οι δύο πριν 27 χρόνια(1792) σε μια εποχή γόνιμης ελπίδας, ανεξάντλητης προοπτικής και ταχείας ενδυνάμωσης για το νέο έθνος, που ανδρειώνονταν και αναδεικνύονταν μετά από πολλές θυσίες και αγώνες.

Η Αμερικανική επανάσταση μόλις είχε τελειώσει(1775-1783) και αποτελούσε το απαύγασμα μιας διαδικασίας, που είχε ξεκινήσει τουλάχιστον δύο αιώνες νωρίτερα στις 13 βρετανικές αποικίες, μπολιάζοντας και καλλιεργώντας την αμερικανική κοινωνία με άδηλο τρόπο, ώστε να αυτοπροσδιοριστούν και να κόψουν τελικά τον ομφάλιο λώρο, που τους συνέδεε με τον θρόνο του Βρετανικού Λέοντα.

Σημαντικοί καταλύτες αυτής της εξέλιξης ήταν τα θρησκευτικά κινήματα  της Μεγάλης Αφύπνισης, στις αρχές και τα τέλη του 18^ου αιώνα, που αντλούσαν την δύναμη τους από τα κηρύγματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Οι ριζοσπαστικές ιδέες που εκπορεύθηκαν από αυτά, με κυριότερες την αμφισβήτηση της εκπόρευσης κάθε αλήθειας μόνο από τη δογματική αυθεντία του μονάρχη, αλλά και του Πάπα, οδήγησαν σε ένα κοινωνικό μετασχηματισμό, που είχε ένα ενοποιητικό για τους αποίκους της Αμερικής αποτέλεσμα, αφού παρήγαγε μια ενιαία νέα «εθνική συνείδηση», που τους διέκρινε από τους εξ αίματος προγόνους τους.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο αμερικανικός προτεσταντισμός ταίριαζε στην επικρατούσα ιδεολογία που διαπότιζε όλα τα κοινωνικά στρώματα, παράγοντας μια ηθική που επεκτείνονταν σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, καθώς εξύψωνε την ατομική ελευθερία που καθιέρωνε θεσμούς κρατικής αυτοδιοίκησης και θρησκευτικής αυτοποίμανσης. Προφυλαγμένη από τις δύο ωκεάνιες τάφρους, η νέα χώρα μέσα από τη ραγδαία εκβιομηχάνιση των αποικιών, την ανάπτυξη των θετικών επιστημών , την εύκολη πρόσβαση σε ανεξάντλητες πρώτες ύλες, τη ραγδαία και συχνά όχι αναίμακτα, εξάπλωση προς τις εύφορες δυτικές εκτάσεις, ιδίως μέσω της ανάπτυξης των σιδηροδρόμων, γεύτηκε τη διάχυτη ευφορία  που δημιούργησε ένα αίσθημα ακλόνητης υπεροχής απέναντι στον κόσμο, ιδίως έναντι του παλαιού ευρωπαϊκού χώρου των αυτοκρατόρων, που σπαράσσονταν από ατελείωτες πολεμικές διενέξεις για να διατηρήσουν τις ηγεμονίες τους. Εύκολα αυτή η ευημερία  ερμηνεύτηκε ως ένδειξη επιβεβαίωσης της Θείας Εύνοιας για τις επιλογές τους.

Οι προτεστάντες ιερείς, επιστέγαζαν την εδραία πεποίθηση ενός  έθνους που είχε πλέον ένα ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης. Ενός χαρισματικού λαού ευλογημένου με "εξαιρετικότητα", που υψώνονταν ως "μία περίβλεπτη πόλη πάνω σε ένα λόφο", όπου τα μάτια όλου του κόσμου μπορούσαν να την δουν ως πρότυπο. Μέσω του υποδείγματος τους, η παγκόσμια επίγεια κοινωνία έπρεπε να αντικατοπτρίζει την αιώνια βασιλεία των ουρανών και αυτό έπρεπε να διαδοθεί παντού ως ένας κοινός στόχος, ο οποίος θα διασφάλιζε την ειρήνη και την ελευθερία στην πατρίδα τους .Ένα νέο μοντέλο παγκόσμιας διακυβέρνησης, που θα έφερνε ειρήνη και ευημερία προέβαλε ως πεπρωμένο για τις Ηνωμένες Πολιτείες και οι ιεραπόστολοι θα έφερναν εις πέρας τη διάδοση του. Ίδρυση σχολείων, εκτύπωση βιβλίων, προσέγγιση των νέων και αγαθοεργίες, θα ήταν τα όπλα της προσπάθειας τους, που θα ξόδευαν χωρίς φειδώ. Οι "ιεροί" ταξιδιώτες, ως αντίδωρο θα έστελναν πλούσιες εκθέσεις, τις "αναφορές" και τα "ημερολόγια", πίσω στην πατρίδα.

 Δεν ήταν δύσκολο για την ιθύνουσα τάξη της Αμερικής, να αντιληφθεί ότι οι πολιτικές θεωρήσεις ,οι οικονομικές επιδιώξεις, οι εμπορικές διεισδύσεις και οι στρατηγικοί στόχοι της παγκόσμιας κυριαρχίας είχαν βρει ένα κατάλληλο μέσο για να διανοιχθεί ο δρόμος της επίτευξη τους. Ιδιαίτερα όταν, τα μέρη του σκοπούμενου προσηλυτισμού, συνέπιπταν με τις ίδιες περιοχές όπως η ανατολική μεσόγειος που περνούσαν οι ζωτικές εμπορικές αρτηρίες και τα οικονομικά συμφέροντα των ανταγωνιστών τους, ιδίως των Βρετανών.

Μέσα σε αυτό το κοινωνικοπολιτικό περίγραμμα, οι P.Fisk και L.Parson αναλαμβάνουν με ζήλο, την πρώτη αποστολή στην Συρία και Παλαιστίνη. Καθοδηγούμενοι και χρηματοδοτούμενοι από το A.B.C.F.M(American Board of Commissioners for Foreign Missions) μια πανίσχυρη εταιρεία που ιδρύθηκε  το 1810 με σαφή εθνικιστική πρόθεση οργανώνουν το ταξίδι τους. Με ενδιάμεση στάση τη Μάλτα, όπου παίρνουν κατάλληλες συστάσεις και οδηγίες, φθάνουν στην πολύβουη Σμύρνη την Παρασκευή 15 Ιανουαρίου 1820.Σύντομα διαπιστώνουν ότι είναι αναγκαίο να μιλούν τη γλώσσα των κατοίκων. Μαθαίνουν από χίους εμπόρους και πιθανότατα σε επαφή με μέλη της οικογένειας Φραγκιάδη, ότι στη Χίο υπάρχει μια προηγμένη Σχολή, με ένα θαυμάσιο προοδευτικό διευθυντή τον Νεόφυτο Βάμβα, καθώς και ένα κατάλληλο για διαμονή μέρος στον Κάμπο, όπου αποφασίζουν να μεταβούν για μερικούς μήνες το καλοκαίρι του 1820, ώστε να εκμάθουν αρχικά τα ελληνικά.

Στη Χίο φθάνουν στις 12 Μαΐου του 1820 και πρώτα εμφανίζονται και συστήνονται ως Αμερικανοί, στον μητροπολίτη Χίου και μετέπειτα εθνομάρτυρα, Πλάτωνα(Παντολέοντα) Φραγκιά(δη),ο οποίος είχε  ευρυμάθεια και παρακολουθούσε τις εξελίξεις. Τους ρώτησε αν είναι συμπατριώτες του Oυάσινγκτον (Washington countrymen)καθώς και πλήθος ερωτήσεων για τη λειτουργία των εκκλησιών στην Αμερική. Στις 15 Μαϊου συναντούν τον 44χρονο τότε διευθυντή της σχολής της Χίου, αρχιμανδρίτη και κατοπινό πρώτο καθηγητή φιλοσοφίας του πανεπιστημίου Αθηνών, Νεόφυτο Βάμβα που αναλαμβάνει πρόθυμα την εκμάθηση των ελληνικών τους. Ο Κοραής πληροφορείται την έλευση των αμερικανών που την αντιμετωπίζει με αθώο ενθουσιασμό , αφού μοιάζει να αδιαφορεί για τις πραγματικές αιτίες της επίσκεψης τους. Η ανθούσα σχολή ήταν πραγματικό αγλάϊσμα του νησιού, χορηγούμενη από εύπορους Χίους, που διέβλεπαν στην επένδυση στην παιδεία την προκοπή και πρόοδο. Εξοπλισμένη με εργαστήρια χημείας, τυπογραφείο και βιβλιοθήκη, επανδρωμένη με σημαντικούς καθηγητές όπως ο Τσελεπής και ο Ψωμάς και εφαρμόζοντας ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα σπουδών εμπλουτισμένο με θετικά μαθήματα ήταν «καινοφανής» σε όλη την Ανατολή. Οι αμερικανοί ιερωμένοι διακρίνουν ένα χώρο κατάλληλο και ανθρώπους με τις επιζητούμενες δυνατότητες για να εφαρμόσουν τις μεθοδεύσεις τους . Παίρνουν άδεια και χρησιμοποιούν το τυπογραφείο της σχολής για να τυπώσουν δύο θρησκευτικά φυλλάδια. Πάνω από 3500 χιλιάδες φυλλάδια μοιράζονται στο νησί. Η Χίος πρωτοδοκιμάζει τη μέθοδο αυτή, που προσφέρεται δωρεάν στη νεολαία της και μέσω αυτής σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, όπου γίνονται με ιδιαίτερο ενθουσιασμό δεκτά. Το ίδιο επιχειρούν  επισκεπτόμενοι έξι μονές, προσφέροντας αντίτυπα με ελληνική μετάφραση της καινής διαθήκης σε περισσότερους από εφτακόσιους μοναχούς σε όλο το νησί. Η περαιτέρω δράση τους όμως αναστέλλεται από παρέμβαση του μητροπολίτη που διέκρινε τους κινδύνους του προσηλυτιστικού έργου τους.

 Οι δύο ιερωμένοι έφυγαν στα τέλη Οκτωβρίου από το νησί με κάποια γνώση των ελληνικών και ανάμεικτα συναισθήματα .Σε λίγους μήνες θα ξεσπούσε η ελληνική επανάσταση ως συνέχεια παρόμοιων αλληλοδιαδοχικών γεγονότων στη νότια Ευρώπη. Η Χίος λίγο αργότερα θα βίωνε το ολοκαύτωμα της, από τους οθωμανούς, βάζοντας τέλος στην πρωτοπόρο φιλοπροοδευτική κοινωνία της όπως την γνώρισαν οι αμερικανοί. Οι Parson και Fisk δεν θα επέστρεφαν ποτέ στην πατρίδα τους, αποβιώνοντας στο εξωτερικό από κακουχίες μετά από λίγα χρόνια.

Η δράση των αμερικανών ιεραποστόλων στο νησί είχε αποκαλύψει το μέγεθος των απαιτήσεων της αποστολής τους. Ήταν αναμφίβολα δυσκολότερο από όσο περίμεναν, να γίνει αποδεκτό και να υιοθετηθεί το μήνυμα τους. Χρειάζονταν πολύ περισσότερος χρόνος και επάρκεια πόρων σε ανθρώπους και μέσα, για να καρποφορήσουν τέτοιες προσπάθειες. Άλλωστε, πολύ νωρίς αντιλήφθηκαν, ότι η πραγματική κατάσταση των ντόπιων, ήταν αρκετά διαφορετική από όσο εσφαλμένα υπολόγιζαν. Οι βαθιές ρίζες στον πολιτισμό τους και η αλώβητη στο πέρασμα του χρόνου και των κατακτητών ταυτότητα τους, καθιστούσαν δύσκολο το εγχείρημα να επηρεαστούν και να μεταστραφούν. Εντούτοις, εθελοντικά κύματα νέων αποστολών εξοπλισμένα με "αλληλεγγύη και φιλανθρωπία", ακολούθησαν σε όλο τον κόσμο αυτή την προσπάθεια, υποστηριζόμενα από την αμερικανική κρατική εξουσία

Παρά την αποτυχία στην θρησκευτική εδραίωση του προτεσταντισμού, οι ιεραποστολές παρείχαν πολύτιμο έργο στη διαμόρφωση των πολιτικών των ΗΠΑ απέναντι στα άλλα έθνη. Προάγγελος της επιρροής και των εξαγόμενων συμπερασμάτων από αυτές τις αποστολές ,στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, είναι η εξαγγελία αργότερα του δόγματος του προέδρου Μονρόε(1823) που τοποθετεί για πρώτη φορά ένα πλαίσιο δυνατότητας παρεμβατισμού, σε υποθέσεις που δεν ήταν άμεσα αμερικανικές κάτι που ήταν τομή στη διαχείριση των σχέσεων τους με άλλες χώρες. Η συνεχής επιδίωξη των Ηνωμένων Πολιτειών για αύξηση της επιρροής τους σε απομακρυσμένες περιοχές του πλανήτη και ιδιαίτερα στον έλεγχο του ναυτικού δακτυλίου που περικλείει την ευρασία, καθώς αυτό εξασφαλίζει την παγκόσμια κυριαρχία, με σκοπό την ισχύ και το κέρδος, άρχισε να διαμορφώνεται. Η αμφίδρομη σχέση και αλληλοτροφοδότηση μεταξύ ιεραποστολών και κρατικής εξουσίας στις ΗΠΑ οδήγησε σε αντικατοπτρισμό της μίας στην άλλη με ταυτόχρονη θεσμική αλληλοπροστασία. Η Χίος αποτέλεσε ένα πρώιμο μικροσκοπικό δοκιμαστικό πεδίο εφαρμογής αυτών των πρακτικών των ΗΠΑ, που θα εργαλειοποιούσαν τις πολλαπλές σε διάφορα μέρη ιεραποστολές, ως μέσο συγκέντρωσης πληροφοριών και επίδρασης στα κέντρα λήψης αποφάσεων, για την περαιτέρω πορεία των ΗΠΑ.Η ολιγόμηνη επίσκεψη των δύο ιεραποστόλων στο νησί ήταν ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός, που πυροδότησε σημαντικές συνέπειες για τον τρόπο σχεδιασμού των πολιτικών μιας υπερδύναμης. Παρά τους τακτικισμούς, τους συμβιβασμούς, τις λεπτομέρειες, τις δολιχοδρομίες που ακολούθησαν στην χάραξη αυτών των πολιτικών, θα τις καθιστούσαν την σημαντικότερη κραταιά δύναμη του κόσμου, που η αντανάκλαση τους εξακολουθεί να υφίσταται εναργής και αταλάντευτη έως σήμερα.