Νοημοσύνη: τελικά, γεννιόμαστε ή γινόμαστε έξυπνοι;

>> Άρθρο της Ελένης Τσατσαρώνη-Νικολούδη

Η νοημοσύνη είναι ένα πολυδιάστατο χαρακτηριστικό του ανθρώπου, που έχει απασχολήσει την επιστημονική κοινότητα, κυρίως, σε ό,τι αφορά στην ψυχομετρική προσέγγισή της, δηλαδή τα τεστ IQ. 

Έρευνες δείχνουν ότι σχετίζεται με βιογενετικούς και κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες.  Πρόκειται για ένα σύνολο νοητικών δεξιοτήτων και είναι συνδεδεμένη με τη νόηση και τις λειτουργίες της.  Μελέτες δείχνουν ότι ο πολιτισμός είναι ένας από τους σημαντικούς συντελεστές που σχετίζονται με τη νοημοσύνη.

Τί είναι νοημοσύνη;

            Ο όρος «νοημοσύνη» εμφανίζεται για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα τον 12^ο αιώνα, σύμφωνα με το Oxford English Dictionary.  Όταν, το 1921 το περιοδικό Educational Psychology ζήτησε από 14 ψυχολόγους τής εποχής να απαντήσουν στο ερώτημα «τί ορίζουμε ως νοημοσύνη», οι απαντήσεις διέφεραν.  Τα κοινά σημεία αναφοράς στις απαντήσεις τους ήταν α) η ικανότητα του ατόμου να μαθαίνει από τις εμπειρίες του και β) να προσαρμόζεται στο περιβάλλον του.

            Σήμερα, η νοημοσύνη ορίζεται ως η ικανότητα του ατόμου να μαθαίνει από τις εμπειρίες του, χρησιμοποιώντας μεταγνωστικές διαδικασίες για την αύξηση της μάθησης, καθώς και η ικανότητά του να προσαρμόζεται στο ιδιαίτερο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον του.

Παράγοντες που συμβάλλουν στη νοημοσύνη

Ανθρώπινη διαφορετικότητα

Υπάρχουν επιστήμονες που υποστηρίζουν ότι υπάρχουν διάφορα είδη ευφυίας, τα οποία ποικίλουν ανάλογα με τους τύπους ανθρώπων.  Μελετώντας το: «γιατί διαφέρουν οι άνθρωποι και με ποιόν τρόπο διαφέρουν», διερευνούν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και τον τρόπο επεξεργασίας των πληροφοριών.

            Η έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια ευρέως και ορίζεται ως η ικανότητα αντίληψης και έκφρασης συναισθήματος, η ικανότητα να χρησιμοποιούμε το συναίσθημα για την κατανόηση του κόσμου και η ικανότητα ρύθμισης  του συναισθήματος του εαυτού και των άλλων.

Έρευνες που χρησιμοποιούν τις τεχνικές σάρωσης της εγκεφαλικής δραστηριότητας, κατά τις νοητικές διαδικασίες, θεωρούν ότι το συναίσθημα διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο στην ανθρώπινη σκέψη.  Η διάθεσή μας επηρεάζει έντονα πολλές πλευρές της σκέψης μας, όπως, τη μνήμη, τη λήψη αποφάσεων.

            Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η προσωπικότητα του ατόμου, οι στάσεις, ο τρόπος που αυτό, εξατομικευμένα βιώνει τα συναισθήματά του, το καθιστούν μοναδικό.

Κληρονομικότητα

            Το γεγονός ότι η κληρονομικότητα του δείκτη νοημοσύνης είναι σημαντικός παράγοντας, δεν σημαίνει ότι οι ατομικές διαφορές στη νοητική λειτουργία είναι μόνιμες.  Σημαίνει ότι ορισμένα άτομα έχουν μεγαλύτερη γενετική προδιάθεση να διδαχθούν, να εκπαιδευτούν και να μάθουν κάποιες δεξιότητες, σε σχέση με κάποια άλλα άτομα.

Βιολογικοί παράγοντες

Ο Piaget, αναφέρει ότι η νοημοσύνη, η οποία ταυτίζεται με τη σκέψη, είναι μια ενιαία ικανότητα, της οποίας η δομή, η λειτουργία και η ανάπτυξη είναι καθολική στο ανθρώπινο γένος και προσδιορίζεται, κυρίως, από γενετικούς παράγοντες, χωρίς να σημαίνει ότι το περιβάλλον δεν ασκεί την επίδρασή του σ’ αυτήν.

            Οι διακλαδώσεις των νευρώνων, o μεταβολισμός της εγκεφαλικής γλυκόζης, η ταχύτητα μεταφοράς νευρικών σημάτων φαίνεται, ότι σχετίζονται με τη νοημοσύνη.

Περιβάλλον, εκπαίδευση και πολιτισμικό πλαίσιο

Η νοημοσύνη δεν είναι μια σταθερή και παγιωμένη κατάσταση, αλλά υπόκειται στις επιδράσεις του περιβάλλοντος και επομένως, μπορεί να επαυξηθεί.

            Ως προς το ρόλο του πολιτισμού, οι ειδικοί αναφέρουν, ότι οι διαφορετικές έννοιες της νοημοσύνης διαμορφώνονται από το χωρόχρονο και το ιστορικοπολιτισμικό συγκείμενο, μέσα στα οποία τα άτομα ζουν και εξελίσσονται.

            Ο Gardner ορίζει τη νοημοσύνη ως βιοψυχολογική δυνατότητα για

επεξεργασία γνωστικού ή άλλου περιεχομένου, το οποίο ενεργοποιείται σ’ ένα

πολιτισμικό συγκείμενο, για την επίλυση προβλημάτων ή τη δημιουργία επιτευγμάτων και προϊόντων που έχουν αξία σε μια δεδομένη κουλτούρα.

Οι θεωρίες για τη νοημοσύνη αναγνωρίζουν ότι η νοημοσύνη ορίζεται διαφορετικά σε διαφορετικά περιβαλλοντικά πλαίσια.  Επίσης, ο τρόπος αξιολόγησης τής νοημοσύνης μπορεί να αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου, εντός του ίδιου πολιτισμικού περιβάλλοντος.

Οι διάφορες πνευματικές δεξιότητες είναι εφικτό να διδαχθούν.  Επομένως, η νοημοσύνη είναι εύπλαστη και όχι αμετάβλητη.  Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν, ότι είναι δυνατή κάποια ανάπτυξη της ανθρώπινης νοημοσύνης, ωστόσο διαφωνούν ως προς τον βαθμό που είναι πιθανή μια τέτοια ανάπτυξη και ως προς τα μέσα με τα οποία μπορεί να επιτευχθεί αυτή η ανάπτυξη.

Σημαντικό ρόλο παίζει η διαθεσιμότητα των πόρων και η προσβασιμότητα σε αυτούς (μόρφωση, ταξίδια, οικογενειακό κλίμα, εμπειρίες).

Τελικά, τί είναι η νοημοσύνη;

Εάν ρωτήσουμε δέκα διαφορετικούς καθηγητές Ψυχολογίας, τί είναι νοημοσύνη, θα λάβουμε δέκα διαφορετικές απαντήσεις.

Οι διαμάχες για τη νοημοσύνη και την ευφυΐα υποκινούνται συχνά από μια σειρά πολιτικών, ιδεολογικών και ομαδικών συμφερόντων. 

Σημαντική επιστημονική προσπάθεια γίνεται και στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, με τη λογική να προσομοιωθεί η ανθρώπινη νοημοσύνη από μηχανήματα.

Η εκπαίδευση και ο τρόπος διδασκαλίας  έχουν σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια συγκεκριμένων ικανοτήτων των ανθρώπων και εξίσου σημαντικός είναι ο ρόλος του πολιτισμικού πλαισίου σε ό,τι αφορά στο τί θεωρεί κάθε κοινωνίας ως ευφυές.  Για τον λόγο αυτό, στο πέρασμα του χρόνου, ο τρόπος αντίληψης και μέτρησης της ανθρώπινης νοημοσύνης ποικίλουν.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ceci, S. (1990). On Intelligence…More or less: A bio-ecological theory of intellectual development. NJ: Prentice- Hall.

Gardner, H., (1999). Intelligence reframed: multiple intelligences in the 21st century. New York: Basic Books.

Καραπέτσας, Α.,(1988). Η νευροψυχολογία του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Αθήνα: εκδ. Σμυρνιωτάκη.

Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (1997). Ψυχολογία της σκέψης. Αθήνα:  εκδ. Ελληνικά Γράμματα.

Piaget, J. (1952). The origins of intelligence in children. New York: International University Press.

Serpell, R. (2000). Intelligence and Culture. New York: Cambridge University Press.

Sternberg, R. (2011). Γνωστική Ψυχολογία. Αθήνα: Διάδραση.