«Τους αγαπώντας την ευπρέπειαν του οίκου σου»

>> Γράφει ο Γιώργος Γεωργαντής

Ένας ημιερειπωμένος μικρός ναός στις νότιες παρυφές των Θυμιανών, φέρνει στο προσκήνιο τη δυσκολία που έχουμε να προστατέψουμε την πολιτιστική κληρονομιά και την ιστορία μας.

Πρόκειται για το ναό των Αγίων Σαράντα, που οικοδομήθηκε το 1740 (18^ος αιώνας) και άντεξε όρθιος μέχρι το 1969 όποτε και κατέρρευσε.Διατηρείται ακόμα όρθια η βόρεια και ανατολική πλευρά καθώς και μικρό μέρος της νότιας. Η δυτική πλευρά όπως και η οροφή δεν υπάρχουν.

Ο ναός ήταν κατάγραφος και οι σωζόμενες τοιχογραφίες του ναού,που έχουν σημαντικό ενδιαφέρον, βρίσκονται σε άμεση απειλή, αφού εκτίθενται απροστάτευτες στα καιρικά στοιχεία. Ενδεικτικά παραθέτουμε δύο από αυτές με σημασία εκκλησιολογική και κοινωνιολογική.

Η πρώτη στη βόρειοανατολική πλευρά, πάνω από την κόγχη που σχηματίζει η Ιερά πρόθεση

Η τοιχογραφία παρουσιάζει δύο μορφές. Αριστερά ενός ιεράρχη με άμφια, που κρατάει χρυσό ευαγγέλιο και δεξιά ενός νέου που στέκεται ψηλότερα πάνω σε χρυσό κιβώριο,ενδεδυμένος με λευκό  χιτώνα. Υποσημαίνονται ευδιάκριτα, δίπλα στις μορφές, τα ονόματα ΑΓΙΟΣ ΠΕΤΡΟΣ και ΧC. Στη μεταξύ των προσώπων απόσταση αναγιγνώσκεται λοξά η εξής διαλεκτική επιγραφή ΤΙΣΥΤΌΝΧΙΤΌΝΑΣΟΤΕΡΔΙΎΛΕ και συνεχίζει στη δεύτερη γραμμή(βουστροφηδόν!)ΕΤΎΤΟΣΟΠΑΝΚΆΚΙςΟΣΑΡΙΟΣΠΈΤΡΕ. Αν όμως θυμηθούμε τα στιχηρά του εσπερινού της έκτης Κυριακής μετά το Πασχα "Τίς σου τον χιτώνα Σώτερ διϋλε;", "Ούτος ο πανκάκιστος Άρειος, Πέτρε"όλα γίνονται φανερά.

Πρόκειται για την εικονογράφηση της διήγησης του όραματος του Αγίου Πέτρου αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας που έζησε επι αυτοκράτορος Μαξιμίνου Δαϊα κατά τον έσχατο μεγάλο διωγμό της χριστιανοσύνης,που είχε αρχίσει πρωτύτερα από τον Διοκλητιανο  (το 310μ.Χ εμαρτύρησε δια αποκεφαλισμού ο Άγιος Πέτρος).Σε όνειρο είδε"ἐν σχήματι παιδίου μικροῦ, τό ὁποῖον ἔλαμπε μέν ὑπέρ ἥλιον, ἦτο δέ ἐνδεδυμένον ἕν ὑποκάμισον ἐσχισμένον ἀπό τήν κεφαλήν ἕως εἰς τούς πόδας».Μέσα από αυτό το όραμα αναδείχθηκε η κακοδοξία του Άρειου με τον οποίο αντιπαρατέθηκε ο άγιος Πέτρος. Ο Άρειος που μάλιστα είχε χειροτονηθεί διάκονος από τον αγιο Πέτρο, διεκήρυττε ότι ο σαρκωθείς Χριστός είναι κτίσμα και όχι ομοούσιος κατά φύσει Θεός, όπως ο Πατέρας. Πίσω από την τοιχογραφία είναι εμφανής πλέον η ερμηνευτική διάσταση που προκύπτει για τα σημαίνοντα και σημαινόμενα που την  συναποτελούν. Θα αναφέρθούμε συνοπτικά σε δύο από αυτά ,το χιτώνα και τον δωδεκαετή Ιησού.

Ο άρρητος χιτώνας του Χριστού ποδήρης και λευκός.To λευκό υπονοεί το βάπτισμα αλλά και τη Θεία Δόξα συνδέοντας το υπέρλαμπρο άκτιστο φως με τη Μεταμόρφωση και την Ανάσταση. Είναι ποδήρης με ζώνη περί την οσφύ, όπως ο ααρωνικός ποδήρης χιτώνας που συμβολίζει τον ιερατικό λειτουργό που πραγματοποιεί σωτήριες ενέργειες. Στο ναό επιτελούνται τα σωτήρια μυστήρια στα οποία  αρχιερέας είναι ο Χριστός, που παραμένει και ως ο προσφέρων και προσφερόμενος αμνός της ευχαριστηριακής θυσίας. Εξάλλου το κιβώριο στο οποίο πατάει, αποτελεί σαφή υπενθύμιση της Αγίας Τράπεζας. Αν και ο Άρειος συμβολικά επιχείρησε να σκίσει τον χιτώνα(την ορθόδοξη αλήθεια),αυτός έμεινε άρρηκτος(όπως και κάτω από τον Σταυρό τα ιμάτια του Χριστού διαμοιράστηκαν με κλήρο αλλά έμειναν ακέραια).Ο Χριστός μερίζεται αλλά δεν διαμελίζεται.

Αν και στην αρχική περιγραφή του οράματος ο Χριστός είχε τη μορφή νεογέννητου, εικονίζεται δωδεκαετής, όπως όταν πήγε στο ναό για να διδάξει και να δείξει την ομοουσιότητα του με την Αγία Τριάδα. Προφανώς το θέμα της απεικόνισης του οράματος στις τοιχογραφίες, υπεβλήθη σε τροποποιήσεις από την αρχική διήγηση, για να εξυπηρετήσει λειτουργικές και δογματικές ανάγκες. Ο Χριστός ως νεογενής, υπενθυμίζε τον πασχάλιο αμνό που κατέλυαν ολόκληρο, χωρίς να σπάσουν τα οστά, οι ιουδαίοι κατά την εορτή του Νομικού Πάσχα, προτυπώνοντας τον Ιησού αλλά και την ακεραιότητα της εκκλησίας και των αληθειών της.Τονίζονται με αυτό τον τρόπο οι ευχαριστηριακές Του ιδιότητες. Με την πάροδο των ετών, επιλέγεται η απεικόνιση του Ιησού ως δωδεκαετούς, για να τονιστεί η αναγκαία αντίσταση σε αιρέσεις όσο και στο λατινικό σχίσμα του 1014 μΧ.   Ο Άρειος και οι απόψεις του τελικά καταδικάστηκαν στην Ά Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας, ως αίρεση από τους 318 Πατέρες που συμμετείχαν, καθώς συμπεριελήφθη στο σύμβολο της Πίστεως η ομοουσιότητα του Ιησού.

Η σπάνια για τη νησιωτική Ελλάδα απεικόνιση του οράματος του Αγίου Πέτρου Αλεξανδρείας, ήταν αγαπητό βυζαντινό θέμα ιδίως σε περιοχές της βορειoδυτικής Ελλάδας και Βαλκανικής.Τοποθετείται   συχνά στη βόρεια πλευρά της αγίας Πρόθεσης στο ιερό Βήμα των ναών, στο χώρο που πραγματοποιείται η θυσία δια του μελισμού, από εκείνο το Πάσχα έως σήμερα. Αξίζει να σημειωθει, ότι οι τοιχογραφίες που πιθανόν πρόερχονται από το διάσημο για την εποχή του, ζωγραφικό εργαστήρι του Νεοχωρίου,αντηχούν τον απόηχο της επίδρασης της μεταβυζαντινής σχολής της Θήβας(βορειοδυτικής Ελλάδος)που χρησιμοποιεί το θέμα στο εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών κυρίως της Ηπείρου, υποδεικνύοντας αλληλεπίδραση των λαϊκών μετακινούμενων ζωγράφων με αυτά τα καλλιτεχνικά ρεύματα .

Στη δεύτερη τοιχογραφία που βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του νάρθηκα, μαρτυρείται σε μια λεπτομέρεια η ναυτική παράδοση των κατοίκων του νησιού και η ενασχόλησή τους με το εμπόριο. Συγκεκριμένα ένα τσερνίκι (είδος ξύλινου σκάφους) απεικονίζεται ως λεπτομέρεια ευρύτερης τοιχογραφίας.

Τα τσερνίκια (πιθανή ετυμολογία το λατινικό cerno που σημαίνει διαχωρίζω, εν προκειμένω σκίζω ταχέως τα κύματα)ήταν από τα σπουδαιότερα εμπορικά πλοία που κατασκευάζονταν στο Αιγαίο διασφαλίζοντας μεταξύ άλλων το εμπόριο της Χίου, δηλαδή τη κινητήριο ιστορική δύναμη αυτού του τόπου, εμπλουτίζοντας και σφυρηλατώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κατοίκων της Χίου. Πρόδρομοι ναυτίλοι δάμαζαν τις θάλασσες επί αιώνες μέχρι την παγκόσμια κυριαρχία των Ελλήνων στην εμπορική ναυτιλία σήμερα. Σε μικρότερο μέγεθος υπηρετούσαν όμως την πειρατεία. Θεωρούνται εξαφανισμένα πλέον από τον προηγούμενο αιώνα, οπότε η αποτύπωση τους δίνει ιδιαίτερη αξία στην τοιχογραφία.

Τα τσερνίκια είχαν χαρακτηριστική οξύαιχμη πλώρη και πρύμνη. Με μήκος που έφτανε έως τα 18 μέτρα, ήταν η επιτομή των εύδρομων πλοίων που εξασφάλιζαν το ταχυναυτείν και ποντοπορείν. Εδώ ζωγραφίζεται με εξάρτηση ιστιοφορίας τύπου λατίνι (ετυμ .latini vela=λατινικό πανί),δηλαδή ενός τρίγωνου πανιού που αναρτάται από λοξή αντένα.Η αντένα ισορροπεί διαγώνια προς το κεντρικό ιστίο που ανυψώνεται με μία μικρή κλίση προς τη πρύμη. Η απαίτηση σε πλήρωμα ήταν μικρή, η μεταφορική ικανότητα σημαντική(εως 200 τόνοι),και η προσαρμογή στις απότομες αλλαγές του ανέμου ιδιαίτερα στο Αιγαίο άνετη. Η απεικόνιση δείχνει πλεύση δευτερόπρυμα, κοιτάζοντας το σκάφος από την προσήνεμη πλευρά του, ενώ διακρίνεται και καθιστή ανθρώπινη μορφή. Οι μάσκες (παρειές) του σκάφους βάφονται καστανοκόκκινες. Φοινικοπάρηες ή μιλτοπάρηες νηύες(πορφυρά πλοία) περιέγραφε ο Όμηρος τα ερυθρόπλωρα πλοία της εποχής του στα έπη του, εξακοντίζοντας στο διηνεκές, τη ναυτική συνέχεια του τόπου μας. Τούτη η τοιχογραφία όμως έχει βάλει ρότα προς την Άνω Ιερουσαλήμ παραδίδοντας απροστάτευτη τη σάρκα της, στον ήλιο, την βροχή και τον άνεμο μετά από 300 χρόνια παρουσίας.

Είναι συγκινητική η διαδήλωση των κτητόρων και του "ανορθόγραφου" λαϊκού καλλιτέχνη να διατηρήσουν με πιστότητα την ταυτότητα τους, σε δύσκολους καιρούς,(οθωμανική τότε και πριν λατινική κατοχή του νησιού),αποθησαυρίζοντας με αυτοπεποίθηση τον τ(ρ)όπο του βίου τους, μέσω της πίστης τους, σε αυτή την κιβωτό τους.

Ο Ναός είναι ιδιόκτητος και έχει ανακηρυχθεί μνημείο υπό την προστασία της αρχαιολογικής υπηρεσίας σύμφωνα με τον αρχαιολογικό νόμο από το 1964.Κάπου εκεί όμως εξαντλείται και η παρέμβαση του κράτους, αφού τα υπόλοιπα επιβαρύνουν τους ιδιοκτήτες, καθιστώντας την παρέμβαση τους σχεδόν αδύνατη. Θα μπορούσε κανείς, να πιστώσει με ευκολία τη σημερινή τραγική εικόνα του ναού στην αρχαιολογική υπηρεσία. Αυτό θα είχε αξία να ειπωθεί, αν είχε εξαντληθεί η προσπάθεια να παρακινήσει κάποιος την υπηρεσία προς διάσωση και προσέκρουε σε άρνηση υποστήριξης από την υπηρεσία. Δυστυχώς τα πράγματα είναι χειρότερα, αφού μάλλον υπάρχει έλλειψη έμπρακτου ενδιαφέροντος και όλα εξαντλούνται σε ευχολόγια .Πέρα από τις θεολογικές διδασκαλίες, τις επιστημονικές αναζητήσεις,τις αναπτυξιακές προοπτικές,τις πολιτιστικές προστιθέμενες αξίες που θα παρείχε η ανάδειξη τους,παραμένει πικρή και σταθερή η διαπίστωση ελλείμματος αντίληψης του πλούτου και της αίγλης που κάποτε παρήγαγε ο τόπος.

Ενδεχομένως, θα πρέπει να ανοίξει ένας διάλογος, για την ευελιξία και τα εργαλεία που παρέχει ο νόμος σε ιδιώτες ή άλλους φορείς, καθώς υπάρχουν πολλά αντίστοιχα μνημεία που ελλείψει κονδυλίων, οδηγούνται σε ζοφερά αποτελέσματα και αντί να προστατεύονται χάνονται. Πιθανόν η  αρωγή και επιμόρφωση προς ιδιώτες που έχουν στην κατοχή τους τέτοια μνημεία ως προς το πως να κινηθούν, να είναι το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει, από αρμόδιες υπηρεσίες αλλά και προς εθελοντές ή φορείς, που θα ήθελαν να ασχοληθούν με τέτοιου είδους μνημεία, που το νησί μας έχει σε μεγάλο αριθμό. Διαφορετικά θα είμαστε η ζώσα απόδειξη της αδυναμίας του υδροκεφαλικού κράτους και των πολιτών, που το συναποτελούμε, να διασώσουμε τις ρίζες μας