Προσεγγίζοντας δυό φαινομενικά διαφορετικές λέξεις

>> Του Κ. Α. Ναυπλιώτη

Εξ όσων θα προσπαθήσω να εξετάσω, πιστεύω* ότι θα γίνει φανερό πως κάποιες λέξεις έχουν βαθιά οργανική - ετυμολογική συνάφεια μεταξύ τους, ενώ εκ πρώτης όψεως μόνο ακουστικά κάτι τέτοιο μπορεί να υποτεθεί…

Η μελέτη τής ιστορίας τής γλώσσας αποδεικνύει ότι οι ρίζες της γλώσσας μας είναι τόσο βαθιές, που υποθέσεις κακοπροαίρετες μόνο σύγχυση μπορούν να προκαλέσουν και φανταστικά σενάρια να πλάσσουν∙ καθ’ ότι η έρευνα είναι αυτή που βοηθά και οδηγεί στην αλήθεια.

Ως «άθλιος» λοιπόν θα αγωνιστώ όχι για την εξαθλίωση, αλλά για τη νίκη!

Όσο και αν οι λέξεις αυτές εκ πρώτης όψεως φαίνονται διαφορετικές, εν τούτοις έχουν κοινή καταγωγή αλλά και σημασιολογικό φορτίο, άσχετα αν στην πορεία διαφοροποιήθηκαν…

Η μήτρα από την οποία βγήκε η λέξη αυτή είναι ο Ομηρικός άεθλος που αργότερα έγινε συνηρημένος άθλος∙ δηλ. αγώνας, άμιλλα για τη νίκη και απόσπαση βραβείου.

Ένας τέτοιος αγώνας με βραβείο τα όπλα του Αχιλλέα, ήταν του Οδυσσέα με τον Αίαντα ο οποίος μετά την νίκη του αυτοκτόνησε….  Γι’ αυτό και ο Οδυσσέας κάποια στιγμή μετανοιωμένος είπε: «ως δη μη όφελον νικάν τοιώδ’ επ’ αέθλω» δηλ. μακάρι να μη νικούσα σε έναν τέτοιο αγώνα (Οδυσ. Λ. 548). Στη συνέχεια έχουμε άθλους Ολυμπικούς, Πυθικούς… κατά τους οποίους οι νικητές βραβεύονταν με στεφάνια.

Γενικά όμως το βραβείο ανεξαρτήτως είδους λέγεται άεθλον → άθλον (το).

Βραβείο τέτοιο (επ’ αέθλω)….μέγαν τρίποδα όρισε και ο Αχιλλέας προς τιμήν του νεκρού Πατρόκλου (Ιλ. Ψ 700).

Όμως και ο Θουκυδίδης στον επιτάφιο Περικλέους (Β΄ 46) μας λέει: «άθλα γαρ οις κείται αρετής μέγιστα, τοίσδε και άνδρες άριστοι πολιτεύουσιν» ( θεωρώ την ερμηνεία πλεονασμό!). Στην πορεία όμως το «άθλον» γίνεται «έπαθλον». Αυτό φαίνεται στον Ευριπίδη (Φοίνισσαι 52) όταν διαβάζουμε: «και σκήπτρα έπαθλα τήσδε λαμβάνει χθονός» (= και λαμβάνει τα σκήπτρα αυτής εδώ της χώρας ως έπαθλα). Έτσι, ως φαίνεται, η λέξη επιβίωσε με τη σημερινή της μορφή μέχρι και σήμερα. Παράλληλα όμως εμφανίστηκε και η ταυτόσημη λ. «βραβείον» και δηλώνει το διδόμενον από τον «βραβέα» δηλ. τον κριτή. Ο άθλος όμως μας έδωσε και πολλές άλλες λέξεις όπως: αθλούμαι, άθλημα, άθληση, αθλητής = αγωνιστής, αλλά κυρίως αυτός που αγωνίζεται χάριν βραβείου. Παρατηρούμε λοιπόν πως παράλληλα με τους σωματικούς αγώνες, «τα άθλα» μεταφέρουν τη σημασία τους και στους πνευματικούς αγώνες. Αυτό φαίνεται όταν ο Δημοσθένης μάς λέει τη φράση «αθλητής των καλών έργων» (Δημ. 799.16). Η λέξη φτάνει και στην Καινή Διαθήκη με την έννοια των «αθλητών της πίστεως» (βλ. και στο μυστήριο του γάμου όταν η εκκλησία ευλογεί τους νεόνυμφους ως τους αγίους μάρτυρες τους καλώς αθλήσαντες και στεφανωθέντες.     

Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει είναι η σημασιολογική μεταμόρφωση του επιθέτου «άθλιος, α, ον» που από κολακευτικός χαρακτηρισμός, σε εμάς έφτασε με τελείως αρνητική σημασία φέροντας την ερμηνεία τού αξιολύπητου, του δυστυχισμένου, ακόμα και του κακοήθη.    

Εδώ θα πρέπει να πούμε πως η αλλοίωση της ερμηνείας άρχισε από την αρχαιότητα και ιδιαίτερα των κλασικών χρόνων, όταν αποκαλούν «άθλιον» εκτός από τον διεκδικητή επάθλου, και τον ταλαιπωρημένο τον δυστυχή και τον ελεεινό. Αυτό έγινε από την εικόνα που εμφάνιζε ο αγωνιζόμενος αθλητής προσπαθώντας να κατακτήσει τη νίκη και να πάρει το έπαθλο. Η εικόνα αυτή έδωσε λαβή στους  αρχαίους δραματικούς ποιητές λ.χ στον Αισχύλο να μιλήσει για «άθλιους γάμους» στους Επτά επί Θήβας όπως και στον Ευριπίδη να μας πει για «βίο άθλιο».

Όμως η λογική θα μας δείξει πως η αλλαγή σημασίας από το καλό προς το κακό δεν έγινε αυθαίρετα∙ μια και η γλώσσα μας στηρίζεται στην εξέλιξη της  λογικής, ερμηνεύοντας παράλληλα τα φυσικά φαινόμενα όχι μόνο εννοιολογικά αλλά και πραγματιστικά. Και εδώ λοιπόν δεν πρόκειται για αυθαίρετη αλλαγή σημασίας, μια και η λέξη «άθλος» γεννιέται ή μάλλον σημαίνει όπως είπαμε, αγώνας, άμιλλα για τη νίκη και την απόσπαση βραβείου. Παράλληλα όμως σημαίνει και μόχθος, κόπος, προσπάθεια, δυσκολίες και ταλαιπωρία (και εδώ το μυαλό μας μπορεί να πάει στους «άθλους του Ηρακλέους») που όμως συνιστούν διαφορετική…ταλαιπωρία από τους Ολυμπιακούς άθλους.

Τέλος να σημειώσουμε πως από την αρνητική σημασία του «άθλιος» δημιουργήθηκε το σύνθετο «πανάθλιος» δηλ. ο εντελώς άθλιος. Ακόμα και τα νεοελληνικά: εξαθλιώνω και εξαθλίωση, τα οποία δεν θυμίζουν πια τίποτα από τους αγώνες για τη νίκη, αλλά  σηματοδοτούν δυστυχώς την κατάσταση που επιβάλουν εν επιγνώσει ή ανεπίγνωστα αυτοί που ελέγχουν την πορεία της πολιτικής και των γραμμάτων.    

*Αν και άνθρωπος ως αυταξία είναι υποχρεωμένος από τη φύση του να ζη μέσα στην κοινωνία, είναι λογικό, ότι αυτός μπορεί όχι μόνο να επηρεαστεί από το κοινωνικό περιβάλλον, να δομηθεί με βάσει αυτό και σε κάποιο βαθμό ίσως το επηρεάσει. Μια και ο άνθρωπος δεν καλυτερεύει, επειδή βελτιώνεται ο περίγυρος.

Γιατί –δυστυχώς- είναι δύσκολο να ξεφύγει από ένα σύστημα που τον ελέγχει και τον αναγκάζει ή να μαζοποιηθεί ή να…μονάσει. Αυτό έχω τη γνώμη πως είναι στοιχείο, ή το χειρότερο, επιδίωξη του πολιτισμού μας. Το να έχει όμως τη δύναμη να αντιμετωπίζει τη ζωή με συνείδηση της ύπαρξής αλλά και της προσωπικής του συμβολής, υποστηρίζοντας όσα ασφυκτιούν μέσα του, τότε θα μιλήσει υπερβαίνοντας δεδομένους κανόνες, και γι’ αυτό είναι λογικό να αναλαμβάνει την ευθύνη.

Και η ευθύνη για να αποδοθεί σωστά πρέπει να είναι προσωπική!

                                                                                                    knafpl@hotmail.com